Kraljevina Jugoslavija je 1930. godine, po proizvodnji svile, bila peta u svetu.
Zašto je onda odmah posle Drugog svetskog rata proizvodnja svile uništena?
Odgovor je uvek složeniji nego što se na prvi pogled čini. Desetak godina posle rata svila se i dalje proizvodila i prodavala na tržištu. Brži industrijski razvoj i napredak bili su razlog odustajanja i propasti proizvodnje svile u Srbiji (tadašnja SFRJ). Industrijski proizvodi su jeftiniji a pronalaskom i brzom proizvodnjom veštačkih sintetičkih materijala proizvodnja svile postala je neisplativa. Bez pomoći države proizvodnja svile nije mogla da opstane. S obzirom da je pomoć izostala, jer je država bila usmerena na razvoj teške industrije, proizvodnja svile doživela je krah. Svilare su zatvorene a oprema je uništena.
Obnavljanje svilare u Pančevu
Svila je nastala u Kini i tajna njene proizvodnje, pod pretnjom smrću, čuvana je oko 2000 godina. To je najduže čuvana tajna u istoriji čovečanstva. U šestom veku, prema legendi, dva monaha doneli su vizantijskom caru Justinijanu seme svilene bube sakriveno u bambusovom štapu. Odatle se gajenje svilene bube i proizvodnja svile preko Balkana proširila na celu Evropu.
Na samom početku svilena buba se gajila u centralnoj i južnoj Srbiji. Na teritoriji današnje Srbije a u nekoliko različitih država koje su se smenjivale, od 18. do sredine 20. veka, proizvodila se veoma kvalitetna svila. Proizvodnja je trajala oko 250 godina. Svila se izvozila u evropske centre trgovine svilom: Lion, Milano, Beč, Cirih…
Beli dud
Lišće belog duda
Gusenice svilene bube hrane se isključivo lišćem belog duda jer njegov sastav omogućava proizvodnju niti. Ne mogu da jedu lišće crnog duda jer je površina lista prekrivena dlačicama koje nisu pogodne za njihovu ishranu.
Beli dud je poreklom iz Kine a na Balkan je stigao zajedno sa svilenim bubama. To je drvo razgranate krošnje koje dostiže visinu od 20 metara. Listovi su jajastog oblika sa dugom peteljkom a plodovi sitni i slatki.
U vreme kada se počela gajiti svilena buba počelo je intenzivno sađenje belog duda. Dud se sadi u Vojvodini, centralnoj Srbiji i Makedoniji. Banat je bio prostor na kome se veoma uspešno gajila svilena buba. Bilo je posađeno na hiljade stabala duda. U mnogim mestima formirane su dudare koje su bile rasadnici dudova. Beli dudovi sade se pored puta kao drvoredi koji istovremeno štite od jakih vetrova.
Svilara na Tamišu i oslikana svila zajedno
Stručnjaci su izdvojili tri perioda u koja se može smestiti razvoj, proizvodnja i prestanak proizvodnje svile na teritoriji današnje Srbije.
Prvi period: 1733 – 1914
Ovo je period u kome se od početne proizvodnje u domaćinstvima preko razvoja industrijske proizvodnje stiglo do podizanja nekoliko svilara. U početku svila se proizvodila i prerađivala u malim količinama isključivo u domaćinstvima. Sledi industrijska proizvodnja i već 1769. godine počelo je organizovan otkup i odmotavanje čaura svilene bube (kokona).
Od tada stanovništvo se više bavi uzgojem svilene bube jer imaju gde prodati svoj proizvod. Razvoj je doveo do gradnje moderne svilare u Pančevu 1900. godine. Ovo je period kada su države koje su tada postojale podsticale i pomagale gajenje svilene bube i proizvodnju svile.
Drugi period: 1918 –1940
Period između dva svetska rata bio je najintenzivniji i najuspešniji u uzgoju svilene bube i proizvodnji svile.
U tadašnjoj državi, Kraljevini Jugoslaviji, mnogo se ulagalo u gajenje svilene bube sa razlogom, da se pojača proizvodnja svile. Donesen je Zakon o povlastici svilarskom društvu iz Beograda sa filijalom u Lapovu. Na ovaj način država je unapredila svilarstvo a najbolji rezultat dala je akcija besplatnog deljenja jajašaca svilene bube.
Podsticana je sadnja belih dudova pored puta i na slobodnom prostoru na periferiji naselja radi proizvodnju lišća koje jedu gusenice svilene bube. Branje lišća radi hranjenja svilenih buba bila je dozvoljena i besplatna. S obzirom da se gajenjem svilene bube bavilo stanovništvo koje je bilo siromašno mnogo im je značilo što je seme svilene bube deljeno besplatno.
Verovatno je ovo ključni činilac koji je omogućio najveći uspon svilarstva i 1930. godine Kraljevina Srbija bila je peta u svetu po proizvodnji svile. Tri svilare odmotavale su kokone u Pančevu, Novom Sadu i Novom Kneževcu.
Treći period: 1945 – 1967
Iako su posle rata napravljeni planovi za održavanje i dalji razvoj proizvodnje svile oni nisu sprovedeni u delo. U posleratnom periodu se postepeno prelazilo na razvoj teške industrije proizvodnja prirodnih materijala a time i svile postala je manje važna. Sledi pojava jeftinijih sintetičkih materijala i njihova brža, lakša i jeftinija proizvodnja.
Pogoni koji su proizvodili svilu spajaju se sa novim tekstilnim firmama i u njihovoj celokupnoj proizvodnji svila postaje zanemarljiva.
Razlozi koji su doveli do propasti proizvodnje svile:
- jeftinija i brža proizvodnja sintetičkih materijala koji postaju dostupni većem broju ljudi,
- opadanje interesovanja stanovništva da se bave ovom proizvodnjom,
- pojava bolesti koja je napadala dudove,
- masovno sečenje stabala duda.
Kina je i danas najveći proizvođač svile u svetu. Nekoliko desetina miliona porodica gaji svilenu bubu i obezbeđuje kokone za proizvodnju svile. Oni čuvaju tradiciji kao što su čuvali tajnu proizvodnje svile na samom početku.
