Od radova na svili koje sam uradila u 2021 godini a koji su posvećeni putevima niti izdvajam sledeće:
Slika na svili ’’Vojvođanska polja’’
Ručno oslikana svilene ešarpe ’’Vino i svila’’
’’Čitanje tragova’’ – Minijature na svili
Ručno oslikana svilena ešarpa ”Vitraž”
Minijature na svili – inspiracija etnografska zbirka u Manakovoj kući
Vino i svila nežno dodiruju i lako opijaju.
Oslikavanje svilene ešarpe ’’Vino i svila’’ inspirisano je Vršcem zato što su vino i svila međusobno povezani u ovog gradu. Vršac je bio veliki proizvođač svile sve dok u drugoj polovini 19. veka vino nije preuzelo primat i uništilo proizvodnju svile. Jednostavno u tom trenutku proizvodnja vina bila je ekonomski isplativija nego gajenje svilene bube i proizvodnja svile.
Vino i svila u Vršcu dodirnuli su se a zatim i sudarili. Zauvek je ostala prepletenost vinove loze i svilenih niti.
Danas slikanjem svilene ešarpe sa temom vino obavezno dodajem i podsećanje da se uz vino u Vršcu nekada proizvodila i svila. Kako je to vino potisnulo svilu?
Državni put koji je izgrađen sredinom 19. veka povezao je Vršac sa ostatkom Vojvodine i bio je za proizvođače vina izlaz na veliko tržište. Kvalitetno vino koje se proizvodilo u Vršačkim planinama iskoristilo je put i dospelo širom Evrope do mnogobrojnih ljubitelja kvalitetnog vina.
Proizvoditi vino postalo je isplativije nego proizvoditi svilu i čokoti vinove loze zamenili su stabla belog duda. Tako je vino uništilo proizvodnju svile u Vršcu ali je svojim kvalitetom osvojilo Evropu. To je zanimljivost vina u Vršcu jer odavno je zaboravljeno da se na tom prostoru nekada uspešno proizvodila kvalitetna svila.
Spojila sam ih u jednoj ešarpi – niti svile koje lepršaju po ešarpi, kidaju se i nestaju i vino u čaši koje nazdravlja svojoj pobedi.
Nekada je Vršac bio obavijen nitima svile jer je svilarstvo bila najznačajnija privredna grana odmah iza vinogradarstva. Danas možete probati izuzetna vina iz vršačkih vinograda ali nećete nigde imati prilike da vidite svilene niti koje su nastajale u Vršcu. Gajenje svilene bube i proizvodnja svile potpuno su unušteni oko 1855. godine kada je izgrađen državni put koji je omogućio lakši plasman vina. Dudovi koji su bili posađeni povađeni su a na njihovo mesto posađeni su čokoti vinove loze.
Eva Hercog, vlasnica zavoda za svilu u Vršcu, na izložbama u Evropi nagrađena je sa nekoliko medalja za sirovu svilu:
Kako je počela proizvodnju svile? Zajedno sa mužem Jozefom Hercogom vodila je Zavod za proizvodnju svile, imali su svoje dudare i učestvovali su na izložbama širom Evrope. Njihova svila često je ocenjivana kao kvalitetna i bila je nagrađivana.
Jozef Hercog je bio osnivač Apoteke na stepenicama. To je najstarija apoteka u Vršcu i danas je deo Gradskog muzeja.
Apoteka na stepenicama i Gradski muzej u Vršcu
Vršac je u 19. veku, pored Pančeva i Novog Sada, bio jedan od centara svilarstva. Poznato je da je ovde radio veliki broj zavoda za otkupljivanje i odmotavanje kokona.
Istoričar Feliks Mileker je zapisao da su se Nemci od 1728. godine prvi počeli baviti svilarstvom, da je austrijski grof Merci, vojni zapovednik ‘’provincije Banat’’, pretio smrtnom kaznom ako bi neko posekao beli dud. Planska sadnja belog duda, čijim lišćem se hrani svilena buba, počela je 1733. godine zahvaljujući ovom grofu. Marija Terezija je insistirala na masovnom sađenju stabala belog duda.
Procvat svilarstva u Vršcu desio se u trenutku kada je stanovništvo besplatno dobijalo jajašca svilene bube. Uzgojem svilene bube bavilo se uglavnom siromašno stanovništvo a ovo je za njih bio veliki podsticaj.
Teren u Vršcu bio je pogodan za svilarstvo i sa izgradnjom prve svilare (u blizini današnjeg Vladičanskog dvora) čiju izgradnju je naredila vladarka Austrougarske Marija Terezija i uz pomoć države koja je otkupljivala svu proizvedenu svilu svilarstvo je doživelo ekspanziju. Otvarale su se nove svilare i privatni zavodi. Oko 1855. razvoj svilarstva je naglo stao.
Odgovor je: zbog vina!
Svilarstvo je bilo razvijeno paralelno sa vinogradarstvom a kada je otvoren novi put koji je olakšao plasman vina tada je svilarstvo napušteno jer je zarada od proizvodnje vina bila mnogo veća. Sa gašenjem svilarstva svi su se preorijentisali na vinogradarstvo koje je aktuelno i danas dok je svilarstvo potpuno zaboravljeno.
Tokom boravka u Vršcu nigde nema naznaka ni pomena, ni obeležja da se u ovom gradu u 19. veku proizvodila svila. Ipak svedoka ima a to je drvored belih dudova na putu od Vršca ka Beloj Crkvi u dužini od 15-ak kilometara. Opstali u da bi štitili put od jakih vetrova ali i da podsećaju da se ne zaboravi da je nekada u prošlosti gajenje svilene bube i proizvodnja sirove svile na teritoriji Vršca bila veoma uspešna.
Još jedan podatak vezan za svilu koji sam našla u Gradskom muzeju: ’’Plakati za pozorište štampani su na svili i po tome su bili jedinstveni.’’
Oslikavam tanke niti svile koje su utkane u ešarpu.
Niti utkane u svilenu ešarpu, pojedinačno, nevidljive su. Čine jednu celinu koju doživljavam na svoj način. Svaka tanka nit deo je tog doživljaja.
Kada bih prvo bojila niti i slagala ih na razboj mogla bi napraviti čudesnu sliku prepletenih niti raznih boja. Samo tkanje bilo bi najvažnije u stvaranju.
Kod oslikavanja svilene ešarpe nanošenje boje za svilu je najvažnije. Tako bele niti svile, odnosno niti blago žućkaste boje koja je njihova prirodna boja, upijaju boju koju odaberem.
Kada spustim kapljicu boje na zategnutu svilu – oslikavam prepletene niti i stvaram novi doživljaj. Boja se kreće duž niti.
Kakav doživljaj?
Boje! Kada kupujemo ručno oslikanu svilenu ešarpu biramo boju koju volimo. Da li se nekad pitate zašto volite baš tu boju? Zašto neko voli žutu, drugi plavu, crvenu, zelenu, roze…?
Da li imate odgovor na ovo pitanje?
Kulturna stanica Svilara je deo industrijskog nasleđa koji se odlično uklapa u novu okolinu. Dragocena kao podsetnik na vreme kada je proizvodnja svile bila u velikom usponu u Novom Sadu i uopšte u Vojvodini.
Visoki dimnjak od cigle mi je orijentir i vodič na putu do Kulturne stanice Svilara. Presijava se na blagom septembarskom suncu dok prilazim obnovljenoj zgradi nekadašnje svilare. Nekada se na ovom mestu odmotavale niti sa kokona i proizvodila svila a danas je to mesto za kreativno stvaranje i uživanje u umetnosti.
Objekat u kome se nalazi Kulturna stanica Svilara je jedini od svih objekata kompleksa svilare koja se nalazila na istom mestu koji je sačuvan do danas. Veći deo objekata svilare je sedamdesetih godina porušen a na te delove izgradili su stambene zgrade. Ipak ovaj objekat koji je ostao svedočiće o vremenu kada se u Novom Sadu proizvodila svila.
Kulturna stanica Svilara sa muralom na susednoj zgradi, Novi Sad
Izvorni izgled jedine preostale zgrade svilare je i sačuvan maksimalno a dimnjak u potpunosti. Između njih dozidani su novi niski objekti koji sada zajedno čine jednu celinu. Dimnjak je deo koji daje poseban šarm ovom prostoru jer odmah otkriva da se radi o starom objektu sa bogatom istorijom koji je obnovljen za nove prilike i događaje.
Stari objekti koji su obnovljeni imaju posebnu energiju, imaju priču iza sebe. Svilara isto tako ima priču koja počinje davne 1770. godine. Osnovana je kao depo za skupljanje kokona (svilenih čaura) iz kojih se odmotavala svilena nit.
Bila je to prva svilara u Novom Sadu a smatra se i prvom državnom fabrikom tekstila u Vojvodini. Uvek je bila u vlasništvu države.
U početku u svilari je samo vršeno prikupljanje čaura i odmotavanje svilene niti sa kokona. Nakon desetak godina podignut je magacin i nabavljena vretena i započeto predenje svilene niti. Sa razvojem mašina nabavljena je parna mašina za predenje što je olakšavalo proizvodnju. U toj fazi svila je bila samo delimično obrađena – kao nit. Za dalju obradu izvozila se najviše u Beč.
Prilikom granatiranja Novog Sada sa Petrovaradina 1849. godine svilara je gotovo u potpunosti izgorela. Brzo je na istom mestu izgrađena nova koja je uspešno radila i opstajala godinama.
Između dva svetska rata svilara je radila punim kapacitetom i proizvodila najviše svile od svog nastanka. To je bio period kada se u svilarstvo ulagalo mnogo i proizvodnja svile bila je na svom maksimumu.
Nakon drugog svetskog rata mašine koje su bile nestale tokom rata pronađene su i vraćene i svilara je nastavila proizvodnju. Od 1947. godine svilara je radila pod imenom Vojvođanska industrija svile da bi šezdesetih godina postala deo Novosadskog tekstilnog kombinata u koji je integrisana kompletna novosadska tekstilna industrija. Ovaj kombinat sedamdesetih godina menja ime u Novosadsku industriju tekstila. Proizvodnja svile postaje sve manja da bi na kraju prestala. Nakon toga sledi rušenje dela svilare i gradnja stambenih objekata. Ono što je preostalo od svilare jeste sadašnja Kulturna stanica.
Iako je posleratna vlast želela da ubrza razvoj industrije u zemlji proizvodnja svile nije održana na predratnom nivou kada je tadašnja Jugoslavija bila peta u svetu po proizvodnji svile.
Zašto je došlo do gašenja proizvodnje svile?
Kulturna stanica Svilara, Novi Sad
Kulturna stanica Svilara otvorena je u oktobru 2018. godine. Namenjena je održavanju kulturnih događaja. Nije stalno otvorena nego samo kada se neki događaj predstavlja ili odvija.
Preko puta Kulturne stanice Svilara na zidu zgrade nalazi se oslikan mural posvećen svili koji dopunjuje ambijent. Ističe se kineska poslovica koju je voleo Mika Antić i koji ju je stavio u svoju pesmu ‘’Mogućnosti’’. Velikim slovima ispisano je: ‘’Samo strpljenje i vreme pretvaraju dudovo lišće u svilu’’. Rečenica smiruje akcenat je na strpljenju i vremenu kao čekanju.
Mural posvećen svili
Ovako Mika Antić počinje pesmu ‘’Mogućnosti’’:
‘’Staviš li težak teret na pleća, hodaćeš posrćući celo jutro. Ako ga odbaciš, odlepršaćeš stopalima.
Isto je tako i sa težinom saznavanja.
Gomila prolećnih paukova se grohotom smejala dok je, nošena vetrom, slušala kinesku poslovicu: “Samo strpljenje i vreme pretvaraju dudovo lišće u svilu.”
Pa evo, rekoše oni, mi svakog trena možemo isplesti toliko niti da prekrijemo nebo.
Kako objasniti prolećnim paucima da nije važno plesti i ukrašavati vazduh lepotom svoga tkanja? Važna je upotreba niti.
Još nisam nosio košulju od paukove svile.’’
Pogled na Kulturnu stanicu Svilara
Na spoju novih zgrada Kulturne stanice Svilara sačuvan je, ostao je dimnjak koji dominira i to je deo koji jasno podseća da je tu bila svilara. S obzirom da je ostatak svilare bio totalno urušen i morao biti potpuno obnovljen dimnjak je sačuvao stari duh. Obnovom ostataka zgrade svilare sačuvano je staro i dodato novo koje se uklopilo u nešto što će budućim generacijama ostaviti priču o svilari. Svilara je ostavila svoje niti da se buduće generacije povezuju sa njom.
Detalj inspirisan vrhom ‘’pramca broda norveške kuće’’ pomešan sa kapljicama morske vode (Norveška kuća, Gornji Milanovac). More, talasi, brod, drvo, šuma… Drvene daske kojim su građene lađe vikinga i daske od kojih su građene kuće u Šumadiji simbolizuju prijateljstvo. Drvo ih spaja. Drvo od kojeg su sagrađene povezuje ih međusobno i sa prirodom.
Mali okrugli prozori sa strane i izvan granica simbolizuju posmatranje života iz lične perspektive. Prozori su važni i na brodu i u kući jer otvaraju vidik za sagledavanje prostranstva. Iz broda to je prostranstvo mora a iz kuće prostranstvo zelenila.
Zašto sam se odlučila baš za ovaj detalj?
Znala sam da ću prvo što oslikam inspirisano boravkom u Gornjem Milanovcu biti neki detalj sa Norveške kuće jer mi je ona jaka asocijacija na ovaj grad. Zato što postoji da podseća na nešto što je bilo ali je i simbol prijateljstva dva naroda.
Zašto sam sve pretvorila u apstraktni oblik?
Zato što ova kuća ima široku, univerzalnu poruku. Zato što želim da svu pažnju usmerim u tačku iz koje počinje pogled na prostranstvo, povezanost i prijateljstvo.
Ručno oslikana svilena ešarpa ”Pramac”, detalj
Poruka postojanja ove kuće za mene je apstraktna misao koja je primenjiva uvek i na svakom mestu. Ovako je ja vidim: U svim situacijama u životu čovek može da pomogne drugom u nevolji a svaka pomoć gradi novo prijateljstvo.
(Norvežani koji su i sami bili pod nemačkom okupacijom imali su snage i hrabrosti da pomažu jugoslovenske zarobljenike koji su bili u nemačkim logorima u Norveškoj.)
Kraljevina Jugoslavija je 1930. godine, po proizvodnji svile, bila peta u svetu.
Odgovor je uvek složeniji nego što se na prvi pogled čini. Desetak godina posle rata svila se i dalje proizvodila i prodavala na tržištu. Brži industrijski razvoj i napredak bili su razlog odustajanja i propasti proizvodnje svile u Srbiji (tadašnja SFRJ). Industrijski proizvodi su jeftiniji a pronalaskom i brzom proizvodnjom veštačkih sintetičkih materijala proizvodnja svile postala je neisplativa. Bez pomoći države proizvodnja svile nije mogla da opstane. S obzirom da je pomoć izostala, jer je država bila usmerena na razvoj teške industrije, proizvodnja svile doživela je krah. Svilare su zatvorene a oprema je uništena.
Obnavljanje svilare u Pančevu
Svila je nastala u Kini i tajna njene proizvodnje, pod pretnjom smrću, čuvana je oko 2000 godina. To je najduže čuvana tajna u istoriji čovečanstva. U šestom veku, prema legendi, dva monaha doneli su vizantijskom caru Justinijanu seme svilene bube sakriveno u bambusovom štapu. Odatle se gajenje svilene bube i proizvodnja svile preko Balkana proširila na celu Evropu.
Na samom početku svilena buba se gajila u centralnoj i južnoj Srbiji. Na teritoriji današnje Srbije a u nekoliko različitih država koje su se smenjivale, od 18. do sredine 20. veka, proizvodila se veoma kvalitetna svila. Proizvodnja je trajala oko 250 godina. Svila se izvozila u evropske centre trgovine svilom: Lion, Milano, Beč, Cirih…
Lišće belog duda
Gusenice svilene bube hrane se isključivo lišćem belog duda jer njegov sastav omogućava proizvodnju niti. Ne mogu da jedu lišće crnog duda jer je površina lista prekrivena dlačicama koje nisu pogodne za njihovu ishranu.
Beli dud je poreklom iz Kine a na Balkan je stigao zajedno sa svilenim bubama. To je drvo razgranate krošnje koje dostiže visinu od 20 metara. Listovi su jajastog oblika sa dugom peteljkom a plodovi sitni i slatki.
U vreme kada se počela gajiti svilena buba počelo je intenzivno sađenje belog duda. Dud se sadi u Vojvodini, centralnoj Srbiji i Makedoniji. Banat je bio prostor na kome se veoma uspešno gajila svilena buba. Bilo je posađeno na hiljade stabala duda. U mnogim mestima formirane su dudare koje su bile rasadnici dudova. Beli dudovi sade se pored puta kao drvoredi koji istovremeno štite od jakih vetrova.
Svilara na Tamišu i oslikana svila zajedno
Stručnjaci su izdvojili tri perioda u koja se može smestiti razvoj, proizvodnja i prestanak proizvodnje svile na teritoriji današnje Srbije.
Ovo je period u kome se od početne proizvodnje u domaćinstvima preko razvoja industrijske proizvodnje stiglo do podizanja nekoliko svilara. U početku svila se proizvodila i prerađivala u malim količinama isključivo u domaćinstvima. Sledi industrijska proizvodnja i već 1769. godine počelo je organizovan otkup i odmotavanje čaura svilene bube (kokona).
Od tada stanovništvo se više bavi uzgojem svilene bube jer imaju gde prodati svoj proizvod. Razvoj je doveo do gradnje moderne svilare u Pančevu 1900. godine. Ovo je period kada su države koje su tada postojale podsticale i pomagale gajenje svilene bube i proizvodnju svile.
Period između dva svetska rata bio je najintenzivniji i najuspešniji u uzgoju svilene bube i proizvodnji svile.
U tadašnjoj državi, Kraljevini Jugoslaviji, mnogo se ulagalo u gajenje svilene bube sa razlogom, da se pojača proizvodnja svile. Donesen je Zakon o povlastici svilarskom društvu iz Beograda sa filijalom u Lapovu. Na ovaj način država je unapredila svilarstvo a najbolji rezultat dala je akcija besplatnog deljenja jajašaca svilene bube.
Podsticana je sadnja belih dudova pored puta i na slobodnom prostoru na periferiji naselja radi proizvodnju lišća koje jedu gusenice svilene bube. Branje lišća radi hranjenja svilenih buba bila je dozvoljena i besplatna. S obzirom da se gajenjem svilene bube bavilo stanovništvo koje je bilo siromašno mnogo im je značilo što je seme svilene bube deljeno besplatno.
Verovatno je ovo ključni činilac koji je omogućio najveći uspon svilarstva i 1930. godine Kraljevina Srbija bila je peta u svetu po proizvodnji svile. Tri svilare odmotavale su kokone u Pančevu, Novom Sadu i Novom Kneževcu.
Iako su posle rata napravljeni planovi za održavanje i dalji razvoj proizvodnje svile oni nisu sprovedeni u delo. U posleratnom periodu se postepeno prelazilo na razvoj teške industrije proizvodnja prirodnih materijala a time i svile postala je manje važna. Sledi pojava jeftinijih sintetičkih materijala i njihova brža, lakša i jeftinija proizvodnja.
Pogoni koji su proizvodili svilu spajaju se sa novim tekstilnim firmama i u njihovoj celokupnoj proizvodnji svila postaje zanemarljiva.
Razlozi koji su doveli do propasti proizvodnje svile:
Kina je i danas najveći proizvođač svile u svetu. Nekoliko desetina miliona porodica gaji svilenu bubu i obezbeđuje kokone za proizvodnju svile. Oni čuvaju tradiciji kao što su čuvali tajnu proizvodnje svile na samom početku.
Tamiš treperi na blagom jutarnjem povetarcu kao niti svile koje su se nekada proizvodile u svilari.
Koračam pored reke, upijam prve sunčeve zrake i slušam zvuke lišća mladih breza. Oduševljena sam koliko ih ima posađenih između ulice i šetališta. Nakon nekoliko minuta hoda vidim svilaru u daljini. Svilara je blizu reke i kako joj se više približavam kao da čujem njihov šapat. Šapat reke i svilare. Mnogo godina su zajedno tu jedna pored druge i povezane su nitima iz prošlosti.
Reka Tamiš, Pancevo
Svilara u daljini, boje Tamiša, blago treperenje vode i lišća breza – ovaj doživljaj bio je inspiracija za oslikavanje svilene ešarpe ’’Šapat Tamiša’’. Ešarpa je od svile Ponge 5, dimenzija 28x114cm i ručno oslikana Marabu bojama za svilu.
”Šapat-Tamiša”_ručno oslikana svilena ešarpa_detalj
Pančevo je mesto u kome se više od 200 godina proizvodila svila (1733 – 1967). Mene posebno zanima kao grad svile jer je u njemu počela sa radom prva svilara – prvo odmotavanje kokona a kasnije tkanje i proizvodnja svile. Koliko je ovo mesto bilo značajno, važno za proizvodnju svile govori podatak da je Pančevo između dva svetska rata bilo centar svilarstva.
Svilara velikih proizvodnih kapaciteta, na levoj obali Tamiša, otvorena je davne 1900. godine. Bila je to moderna fabrika za proizvodnju svile izgrađena po uzoru na svilare u Francuskoj i Velikoj Britaniji. Proizvodnja je bila velika po tadašnjim merilima. Svila proizvedena u Pančevu prodavala se uglavnom u Lionu i Beču.
Reka Tamiš, Pančevo
Varoš na dve reke imala je dobre predispozicije da u njoj bude izgrađena ovakva, moderna svilara jer za proizvodnju svile potrebno je mnogo vode i dobra infrastruktura za transport proizvoda.
Nakon Drugog svetskog rata interes stanovništva za gajenje svilene bube opao je, počela je proizvodnja sintetičkih materijala i svilara je prestala sa radom. Od 1967. godine svilara ne proizvodi svilu jer je tada pretvorena u fabriku za gumu i plastiku.
Još nekoliko puta u objektima svilare menjala se vrsta proizvodnje da bi nakon nekoliko neuspelih privatizacija bila prepuštena propadanju. Od pre nekoliko godina privatizovana je i, na sreću, danas je u fazi obnavljanja i uskoro će biti vidljiva sva njena lepota.
Glavna zgrada svilare na Tamišu i ručno oslikana svilena ešarpa
Stigla sam u vreme kada se svilara obnavlja i to me raduje. Već su zamenjeni krovovi na svim objektima kao i cigle na većem delu objekata. Pola prozora je već zamenjeno i nagoveštavaju novu lepotu koju će zgrada imati. Takođe ograda oko svilare zida se od cigli u braon-žutoj boji da upotpuni ceo kompleks.
Zanimljivost: Prilikom gradnje svilare prvi put na ovim prostorima upotrebljena je čelična konstrukcija za izgradnju krova. Koliko je to bilo inovativno govori i podatak da je u istoj godini kada je građena svilara i Gustav Ajfel pripremao da predstavi svoj toranj od čelične konstrukcije na sajmu u Parizu.
Svilara na Tamišu, pogled sa druge strane
Odavno se svila više ne proizvodi u Pančevu kao ni u Srbiji ali istorijske činjenice vredi obnoviti kao što se sada i svilara obnavlja. Svilara predstavlja industrijsko kulturno nasleđe što znači da ima vrednost za istoriju grada i turizam. Kompleks svilare proglašen je za spomenik kulture 2013. godine.
Sada je svilara pravo gradilište ali već se nagoveštava nova lepota glavnog objekta ali i celog kompleksa kada budu obnovljeni. To je i poziv da dođem i sledeći put kada objekat bude potpuno obnovljen.