Pirot je bio centar ćilimarstva
Pirot je lep grad koji je nastao na mestu gde su Rimljani nekada davno podigli utvrđenje pod nazivom Turres. Od 14. veka pominje se kao Pirot. Nalazi se na trgovačkom putu što mu je u 16. i 17. veku omogućilo da bude bogat.
Trgovina je omogućila stanovnicima grada da u to vreme imaju lagodniji život. Pirotski ćilim je uvek bio skup a ironija je što je rad ćilimarki uvek bio najjeftiniji. Siromašne žene u gradu su tkale ćilime koji su se dobro prodavali. One su kroz prefinjeno tkanje nitima stvarale magiju zvanu ćilim.
Danas je veoma malo tkalja koje se bave tkanjem jer potražnja za ćilimima odavno je prestala. Procenjuje se da ih ima desetak. Od jedne od njih na glavnom gradskom trgu kupila sam mali pirotski ćilim kao suvenir.
Najviše starih ćilima čuva se u Muzeju Ponišavlja. Pored njih muzej poseduje veliki broj komada ručno rađene keramike iz Pirota i okoline.
Kuća raskošne arhitekture
Muzej Ponišavlja u Pirotu, otvoren 1956. godine pod nazivom Narodni muzej, smešten je u staru kuću zanimljive gradnje koju je opština nakon Drugog svetskog rata otkupila od naslednika Malog Riste. Kuća je podignuta sredinom 19. veka a danas je istovremeno muzej arhitekture, grnčarije i ćilimarstva.
Kuća je pod zaštitom države od 1953. godine. Od 1969. godine nazvana je Muzej Ponišavlja a 1979. godine proglašena je za spomenik kulture od izuzetnog značaja.
Ko je bio Mali Rista? Trgovac stokom, kožom i maslom Hrista Jovanović koji je polovinom 19. veka živeo u Pirotu i nosio je nadimak Mali Rista. Bio je jedan od najbogatijih ljudi u gradu i poštovan od strane sugrađana čak i od Turaka.
Sagradio je kuću na sprat 1848. godine uz dozvolu Turaka jer u to vreme samo su Turci mogli graditi kuće na sprat. Bila je to kuća raskošne arhitekture ali i bogato opremljena. Kuća je izgrađena u balkansko – orijentalnom stilu na kojoj su najupečatljiviji drveni prozori i krov.
Kuća je imala prizemlje, međusprat i sprat. Ukućani su živeli u prizemlju koga su činile dnevna soba, spavaće sobe i prostorija za spremanje hrane, ognjište oko koga se okupljala porodica. Taj deo je služio za svakodnevni život.
Danas je u prizemlju predstavljena grnčarija od flaše i krčaga koji su stari više od 100 godina do grnčarije koja je rađena u 21. veku kao umetnički predmeti kasnije bojena i lakirana. Jedan deo na polici zauzima bela grnčarija koja je pronađena u manastiru Sukovo.
Pored grnčarije nalaze se i predmeti od metala i drveta. Predstavljeno je ognjište kako je izgledalo nekada.
Na međuspratu, iz prizemlja kada se uskim drvenim stepenicama krene na sprat nalazi se Mala soba sa veoma niskim ulazom. U njoj je Mali Rista primao poslovne posete između ostalih i Turke pa su kada su ulazili u sobu u kojoj ih je čekao Rista svi morali da se sagnu, Rista je to tumačio da svi moraju da mu se ’’poklone’’ pa i Turci.
Na spratu je ‘’carstvo’’ ćilima
Gornji sprat je bio rezervisan za važne goste, sačinjava ga pet soba od kojih su dve veoma upečatljive. One su bile najviše udaljene jedna od druge, jedna je divanhana za muškarce – okrenuta ka ulici i sa većim prozorima, na suprotnoj strani kuće bila je soba okrenuta ka dvorištu – divanhana namenjena ženama sa manjim prozorima.
Danas su sve sobe na spratu opremljene su velikim brojem ćilima koji su ručno tkani u Pirotu na vertikalnim razbojima i koji najbolje dočaravaju to prošlo vreme. Pojedini ćilimi imaju umerene blaže boje jer se vuna od koje su tkani bojila prirodnim bojama (od biljaka).
Mali Rista je Turcima dozvoljavao da odsedaju na spratu kuće da bi zauzvrat on mogao da trguje širom Turskog carstva.
U jednoj sobi na spratu je stilski nameštaj donesen iz Beča a koji je pripadao unuku Malog Riste.
U holu na spratu nalazi se 10-15 manjih ćilima koji su rađeni nedavno kao primeri koje turisti mogu da vide kako izgledaju ćilimi kada se danas tkaju na isti način kao pre 200 godina. Boje su jače jer se vuna boji sintetičkim bojama.
Šare predstavljene na uzorcima su: kondićeva i rašićeva šara, kornjača, vraško koleno, sofra, gugutke, princezina ploča, kuveri, bombe, đulovi…
‘’Varoška kuća Pirota 19. veka’’ – tako se zove postavka u muzeju i predstavlja predmete za uređenje i ukrašavanje enterijera iz sredine 19. veka. Ćilimi i keramika su u prvom planu.
U kući – muzeju snimani su filmovi ‘’Zona Zamfirova’’ i ‘’Ivkova slava’’ i serija ‘’Vuk Karadžić’’.
Tradicija tkanja ćilima u Pirotu
U 19. i početkom 20. veka ćilimi su bili prisutni u svakoj kući. Bili su deo enterijera kao podne obloge, prekrivači kreveta, tapiserije, zavese za prozore, ukrasni stolnjaci…
Crvena boja je simbol prepoznatljivosti pirotskog ćilima. Tamna crvena boja višnje datira iz dalje istorije kada su se niti bojile prirodnim bojama. Kasnije kada se prešlo na hemijske boje crvena je postala svetlija i intenzivnija. Do kraja 19. veka vunene niti od kojih su izrađivani pirotski ćilimi bojene su biljnim bojama.
Geometrijski oblici ornamenata čine pirotski ćilim prepoznatljivog geografskog porekla. Svi predmeti iz okoline stilizovani su u ovom pravcu – i cvetovi su pravih linija.
Kada je ćilimarstvo bilo u krizi Kraljica Draga Obrenović pomagala je pirotskim tkaljama kroz osnivanje Zadruge ćilimarki i nabavku materijala za rad i plasman gotovih ćilima. Kupovala je ćilime za dvor Obrenovića. Na taj način je pomagala da ćilimarstvo opstane u teškim vremenima.
Čaure svilene bube kao ukrasi
Zanimljivo je kako sam u Muzeju pronašla vezu sa svilenim nitima. U jednoj sobi na spratu muzeja nalazi se jedna stolica sa jastučetom od crnog pliša koje je ukrašeno vezom i čaurama svilene bube. To su čaure sa kojih se niti svile odmotavaju na poseban način zatim se upreda više niti i tako nastaju svilene niti od kojih se tka svila.
Poklonjen je muzeju pedesetih godina dvadesetog veka. Čaure su me podstakle da više istražim o gajenju svilene bube i proizvodnji svilenih niti u Pirotu.
Svilarstvo je bilo razvijeno u pirotskom kraju i trajalo je do sredine 20. veka. U Pirotu i okolini postojali su u to vreme zasadi belog duda čijim se lišćem hrane svilene bube. Bilo je to u vreme kada je svilarstvo bilo u usponu razvijeno širom Srbije a kasnije Kraljevine Jugoslavije.
