Zanat je veština ručne izrade određenog predmeta od početka do kraja. Sve faze u stvaranju proizvoda radi jedna osoba.
Stari zanati su način ručne izrade predmeta kao što su se radili u prošlosti. Smatraju se čuvarima tradicionalnog narodnog stvaralaštva.
Kako su zanati postali stari zanati?
Ručna izrada predmeta bila je važna sve do pojave industrijske proizvodnje koja je uništila sve male zanatlije. Prelaskom sa zanatske, ručne proizvodnje na mašinsku najviše su osetili mali proizvođači koji su jedva opstajali na tržištu. Oni su postepeno zatvarali svoje radionice i nestajali sa tržišta dok su bogatije zanatlije uložili novac u fabrike i nastavili sa radom.
Nakon II svetskog rata u Srbiji industrija se brzo razvijala, potpomagana od države uništila je sve uslove rada i poslovanja zanatlija. Država je ulagala u industrijsku proizvodnju, ona se brzo razvijala a proizvodi su postajali sve jeftiniji. Zanatlije su ostale bez podrške države, proizvodi su im bili skuplji i nisu mogli da se takmiče sa jeftinijom serijskom proizvodnjom.
Ručni rad izgubio je svoju vrednost. Nije više bio značajan jer su mašine proizvodile umesto ruku zanatlija. Zanati, koje sada nazivamo starim, odumiru i nestaju. Pojedine zanatlije su se prilagodile i opstali su ali ih je mali broj.
Zanati vezani za tekstil (posebno krojački) odmah su bili na udaru jer su otvorene fabrike tekstilnih proizvoda koje su proizvodile konfekciju.
Istovremeno sa razvojem industrije stvara se novi sloj stanovništva. Radnici u fabrukama poboljšali su svoje imovno stanje i napustili kupovinu ručno rađenih proizvoda od tekstila i postali potrošači jeftinih industrijskih proizvoda.
Stari zanati pojedinačno su opstali kod upornih proizvođača koji su stvarali iz ljubavi i njihov život nije zavisio od prodaje tih proizvoda. Istovremeno na visokim školama i fakultetima likovnih i primenjenih umetnosti studenti su imali mogućnost da izučavaju izrađivanje predmeta na tradicionalan način, kao što su ih radile zanatlije u prošlosti.
Početkom 90-ih godina raspadom tadašnje države, pojavom ratova, propadanjem i zatvaranjem fabrika na tržište su počeli da se vraćaju pojedini ručno izrađeni proizvodi. U oblasti tekstila tkani predmeti su prvi koji su se našli na tržištu.
Razboj za tkanje
Pravilnik o starim zanatima
Radi očuvanja starih zanata donesen je Pravilnik o određivanju poslova koji se smatraju starim i umetničkim zanatima, odnosno poslovima domaće radinosti, načinu sertifikovanja istih i vođenju posebne evidencije izdatih sertifikata (’’Službeni glasnik RS’’, broj 56/12)
Prema navedenom Pravilniku u stare zanate (za koje je bitna tradicionalna izrada proizvoda) iz oblasti tekstila spadaju:
- tkački (tkanje na ručnom razboju ćilima, tepiha, krpara, platna, svile…);
- terzijsko-abadžijski;
- izrada narodnih nošnji;
- jorgandžijski;
- valjanje (stupanje) sukna i pustovanje vune;
- proizvodnja svile na tradicionalan način.
Prema navedenom Pravilniku u umetničke zanate (bitno da proizvod mora imati estetsku vrednost) iz oblasti tekstila spadaju:
- izrada tapiserija i drugih umetničkih tkanja;
- slikanje na tekstilu i tekstilnim vlaknima;
- umetnički vez;
- umetničko štopovanje;
- preparacija i konzerviranje tekstila;
- modisterijski zanat (ručna izrada šešira i drugih vrsta kapa sa pratećim detaljima i ručna izrada rukavica;
- krojenje i šivenje scenskih kostima.
Umetnički zanati su važni za očuvanje tradicije jer su motivi često inspirisani narodnim stvaralaštvom.
Prema navedenom Pravilniku u domaću radinost iz oblasti tekstila spadaju:
- pletenje;
- kukičanje – heklanje i necovanje (izrada čipke, stolnjaka, ukrasnih detalja, odevnih predmeta…);
- vez raznih tekstilnih proizvoda;
- premotavanje i upredanje konca i vune;
- izrada predmeta sa narodnim vezom;
- ručna izrada predmeta od sitnih otpadaka tekstila (pačvork).
Važno je naglasiti da jedan zanat može da pripada istovremeno u više kategorija. Primer je tkanje koje može biti u kategoriji umetničkih i tradicionalnih zanata ali i u kategoriji domaća radinost.
Domaća radinost
Zašto je domaća radinost ostala ovako izdvojena? Zbog podele u prošlosti. Zanati su bili registrovani i proizvodili su predmete za druge, za tržište dok je domaća radinost proizvodila predmete, najčešće od tekstila, samo za sopstvene potrebe. Žene su u prošlosti koristile veštine i tehnike da od niti izrade predmete za potrebe domaćinstva. Danas se proizvodi domaće radinosti plasiraju na tržište ali su i dalje ostali u posebnoj kategoriji.
Napominjem da ta podela ne treba da utiče na naše mišljenje i da proizvode iz domaće radinosti omalovažavamo jer većina proizvoda iz ove kategorije imaju visoku estetsku vrednost. Treba da se borimo da ručni rad bude vrednovan na pravi način.
Uopšte potrebno je podržati one koji se bave starim i umetničkm zanatima i domaćom radinošću jer njihovim očuvanjem sačuvaće se i tradicija jednog naroda.
Fotografije su snimljene u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu.