Niš je grad bogat istorijom, kulturom i tradicijom. Spomenici i važne tačke jasno su vidljive posetiocima koji dođu da upoznaju grad. Za nas koji tražimo više Niš je pravi raj. Postoji mnoštvo slika i priča koje nisu vidljive na prvi pogled nego se moramo malo pomučiti da do njih dođemo.
Pravi primer je priča o Jeleni Dimitrijević, književnica i putopisac, koja je početkom 20. veka putovala svetom i beležila svoje misli i zapažanja sa tih putovanja (stizala je do Amerike, Indije…). Njen rad je bio dugo zaboravljen ali se od pre dvadesetak godina ponovo objavljuju njena dela. Izabrana je kao jedna od tri književnice iz Srbije za turističku Rutu žena pisaca, druge dve su Isidora Sekulić i Desanka Maksimović.
Jelena Dimitrijević je rođena u Kruševcu ali najvažnije godine značajne za njeno stvaranje, njih 17, provela je u Nišu. Sa temama iz Niša napisala je ‘’Pisma iz Niša o haremima’’ i ‘’Đul-Marikina prikažnja.’’
Naisus – rimski period
U prvom veku nove ere Rimljani su osvojili mali antički grad Naisus koji je kasnije postao važan vojni i trgovački centar u provinciji Gornja Mezija. Kroz grad je prolazio vojni put prema Konstantinopolju. Najveću moć grad je imao za vreme vladavine cara Konstantina.
Rimski car Konstantin Veliki rođen je u Nišu 274. godine. Milanskim ediktom iz 313. godine dozvolio je hrišćanima da ispovedaju svoju veru. Medijana je čuveni njegov letnjikovac koji je podigao u blizini Niša (danas je veliko arheološko nalazište).
Tvrđava
Niška tvrđava je jedna od najbolje sačuvanih tvrđava na Balkanu.
Prvi graditelji tvrđave bili su Rimljani koji su na mestu tvrđave postavili vojni logor. Uz logor se formiralo naselje nazvano Naisus, koje se brzo širilo i izvan tvrđave. Centar grada bio je na mestu gde se danas nalazi tvrđava. Centralno mesto bio je trg kao i u svim drugim rimskim gradovima.
Lapidarijum iz tog vremena može se danas videti na tvrđavi. To je zbirka nadgrobnih spomenika iz antičkog perioda.
Nakon Rimljana tvrđavu su gradili i obnavljali Vizantinci i Srbi.
Tvrđava koju danas vidimo građena je od 1719. do 1723. godine. Na njenom mestu bili su ostaci ranijih uvrđenja od rimskog do srednjovekovnog perioda. Turci su nakon povlačenja iz Beograda napravili jako utvrđenje koje je za njih značilo opstanak na Balkanu.
Površina tvrđave je 22 hektra. Bedemi su visoki osam a široki tri metra.
Ostaci antičkih termi iz IV veka, tursko kupatilo – hamam od XV veka, arsenal iz XIX veka, Bali begova džamija iz XVI veka – danas galerija i niz drugih objekata iz istorije nalaze se na tvrđavi. Prostora za istraživanje ima.
Zanimljiv je spomenik kralju Milanu Obrenoviću iz 1902. godine koji je zahvalnost građana Niša za oslobođenje grada od turske vladavine. Te godine obeležena je prva godišnjica smrti kralja i 25 godina od oslobođenja grada. Spomenik je u obliku metka
Medijana
Sagrađena je na idealnom mestu na pola puta od grada i izvora tople vode u Niškoj banji za vreme vladavine Konstantina Velikog krajem III i početkom IV veka. Bogatiji građani su pravili vile izvan zidina grada jer je prostor grada bio prenaseljen.
Danas je arheološki park na površini od 40 hektara, sa važnim vidljivim ostacima vile i drugih objekata. Otkrivene su velike površine, od oko 1000 kvadratnih metara, očuvanih mozaika na podu.
Konstantin Veliki
Spomen obeležje Konstantinu Velikom (lik cara i Hristov monogram) postavljeno je na početku mosta na Nišavi na glavnom prilazu ka Tvrđavi (2012). Hristov monogram je prvi upotrebio car Konstantin, to je simbol koji se caru ukazao 312. godine pre bitke na Milvijskom mostu (za osvajanje Rima) tokom građanskog rata.
Pre bitke car je u snu video monogram sastavljen od dva grčka slova (X, P) i čuo Hristov glas koji mu je rekao da na štitove vojnika stavi ovaj monogram i da će pobediti u bici. Tako je uradio i pobedio. Kao zahvalnost za ‘’pomoć’’ 313. godine doneo je Milanski edikt zakon kojim je prestao progon hrišćana. Hrišćanima je dozvoljeno da slobodno ispovedaju veru.
U mnogim antičkim grobnicama na teritoriji Niša pronađen je ovaj simbol.
Muzej – arheološka zbirka
Muzej – arheološka zbirka u Nišu sadrži uglavnom eksponate koji su pronađeni na rimskim iskopinama: maketu Medijane, nakit iz srednjeg veka i ranije, ogradu sa Medijane, replike grobnica koje su pronađene u Nišu, nadgrobne spomenike iz doba rimljana, razne statue iskopane u blizini Niša…
Najznačajniji eksponat je bronzana glava cara Konstantina, iz muzeja ističu da je to replika a da se original nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu. Zašto je odneta u Narodni muzej? Odgovor je: kada je pronađena nije bilo adekvatnih uslova za njeno čuvanje u Nišu.
Kazandžijsko sokače
Kazandžijsko sokače je jedina ulica koja je sačuvana od stare turske čaršije. U 19. i 20. veku bio je to sokak u kome su bile zanatlijske radnje. Zadržana je stara arhitektura a radnje su renovinare i pretvorene u kafiće i restorane. U nekim od tadašnjih kafana, slušajući priče, nastale su inspiracije za poznata Sremčeva dela ’’Zona Zamfirova’’ i ’’Ivkova slava’’.
Sremac je pisao na dijalektu karakterističnom govoru za grad Niš, to je prvi slučaj u srpskoj literaturi, ali je baš taj deo doprineo da autentične priče kod čitalaca budu primljene sa velikim oduševljenjem.
Kujundžije, jorgandžije i kazandžije bili su inspiracija piscu Stevanu Sremcu za likove u njegovim knjigama. Jedan od likova je Kalča koji je zajedno sa književnikom predstavljen kroz spomenik na početku nekadašnje Kanzadžijske ulice.
Stevan Sremac je 1879. godine, neposredno nakon prisajedinjena Niške nahije Srbiji (1878) došao u Niš na mesto profesora u gimnaziji a ostao 11 godina. Posmatrao je dešavanja u gradu i prenosio ih u knjige na svoj način.
Orijent ekspres
Pet godina nakon oslobođenja od Turaka, 1884. godine, iz Beograda u Niš je stigao prvi voz. Nekoliko godina kasnije počeo je da dolazi čuveni voz Orijent ekspres koji je postao posebno popularan kada je književnica Agata Kristi objavila knjigu ‘’Ubistvo u Orijent ekspresu’’.
Bio je to najzanimljiviji voz koji je vozio kroz Evropu i njime su putovali bogati. Polazio je iz Pariza a poslednja stanica bio je Istambul. Prvi polazak bio je 1883. godine a poslednji 1977. godine.
Preko Beograda i Niša počeo je da saobraća 1885. godine, u početku od Niša do Plovdiva putnici su putovali kočijom da bi se ukrcali na drugi voz do Istambula. Tek 1889. godine kompletirana je pruga od Niša do Plovdiva i od tada je putovanje bilo jednostavnije.
Sićevo – Prva umetnička kolonija na Balkanu
Slikarka Nadežda Petrović 1905. godine osnovala je Prvu umetničku koloniju u Srbiji, u mestu Sićevo u blizini Niša. Kolonija je trajala dve godine i prestala sa radom jer su nastupili ratovi a obnovljena je tek 1964. godine i od tada neprekidno se održava. Lepota Sićevačke klisure neprekidno inspiriše slikare da je prenesu na svoja platna.
Niška banja
U Niškoj banji je izvor tople vode na dubini od 500 do 800 metara. Rimljani su otkrili termalne izvore u banji i sagradili prvo kupatilo. Car Konstantin često je dolazio u banju da bi koristio sve blagodeti termalnih voda iz banje. Zvanični status banje dobila je 1963. godine. Danas mogućnosti banje nisu iskorišćene na pravi način.
Umetnici su bili smešteni u kućama meštana a zvanično kolonija je organizovana u staroj školi u Sićevu. Danas se takođe održava na istom mestu, u staroj školi koja je obnovljena.