Svilarstvo i proizvodnja svile u Vojvodini bili su značajni oko 200 godina.
Izdvojeno u 2020:
Proizvodnja svile na teritoriji današnje Srbije
Kulturna stanica Svilara – svilene niti Novog Sada
U potrazi za svilenim nitima – Vršac
Nekada je Vršac bio obavijen nitima svile jer je svilarstvo bila najznačajnija privredna grana odmah iza vinogradarstva. Danas možete probati izuzetna vina iz vršačkih vinograda ali nećete nigde imati prilike da vidite svilene niti koje su nastajale u Vršcu. Gajenje svilene bube i proizvodnja svile potpuno su unušteni oko 1855. godine kada je izgrađen državni put koji je omogućio lakši plasman vina. Dudovi koji su bili posađeni povađeni su a na njihovo mesto posađeni su čokoti vinove loze.
Eva Hercog – nagrade za svilu
Eva Hercog, vlasnica zavoda za svilu u Vršcu, na izložbama u Evropi nagrađena je sa nekoliko medalja za sirovu svilu:
- Beč 1845. godine – srebrna medalja,
- Budimpešta 1864. zlatna medalja Mađarskog udruženja zanatlija. To je jedina činjenica koju sam potvrdila u Gradskom muzeju u Vršcu.
- London 1851. zlatna medalja na prvoj svetskoj izložbi. Ovaj podatak je prema pisanju Feliksa Milekera, hroničara Vršca, ne postoji materijalni dokaz.
Kako je počela proizvodnju svile? Zajedno sa mužem Jozefom Hercogom vodila je Zavod za proizvodnju svile, imali su svoje dudare i učestvovali su na izložbama širom Evrope. Njihova svila često je ocenjivana kao kvalitetna i bila je nagrađivana.
Jozef Hercog je bio osnivač Apoteke na stepenicama. To je najstarija apoteka u Vršcu i danas je deo Gradskog muzeja.
Vršac – centar svilarstva
Apoteka na stepenicama i Gradski muzej u Vršcu
Vršac je u 19. veku, pored Pančeva i Novog Sada, bio jedan od centara svilarstva. Poznato je da je ovde radio veliki broj zavoda za otkupljivanje i odmotavanje kokona.
Istoričar Feliks Mileker je zapisao da su se Nemci od 1728. godine prvi počeli baviti svilarstvom, da je austrijski grof Merci, vojni zapovednik ‘’provincije Banat’’, pretio smrtnom kaznom ako bi neko posekao beli dud. Planska sadnja belog duda, čijim lišćem se hrani svilena buba, počela je 1733. godine zahvaljujući ovom grofu. Marija Terezija je insistirala na masovnom sađenju stabala belog duda.
Procvat svilarstva u Vršcu desio se u trenutku kada je stanovništvo besplatno dobijalo jajašca svilene bube. Uzgojem svilene bube bavilo se uglavnom siromašno stanovništvo a ovo je za njih bio veliki podsticaj.
Teren u Vršcu bio je pogodan za svilarstvo i sa izgradnjom prve svilare (u blizini današnjeg Vladičanskog dvora) čiju izgradnju je naredila vladarka Austrougarske Marija Terezija i uz pomoć države koja je otkupljivala svu proizvedenu svilu svilarstvo je doživelo ekspanziju. Otvarale su se nove svilare i privatni zavodi. Oko 1855. razvoj svilarstva je naglo stao.
Zašto je svilarstvo u Vršcu doživelo krah kada je bilo najrazvijenije?
Odgovor je: zbog vina!
Svilarstvo je bilo razvijeno paralelno sa vinogradarstvom a kada je otvoren novi put koji je olakšao plasman vina tada je svilarstvo napušteno jer je zarada od proizvodnje vina bila mnogo veća. Sa gašenjem svilarstva svi su se preorijentisali na vinogradarstvo koje je aktuelno i danas dok je svilarstvo potpuno zaboravljeno.
Tokom boravka u Vršcu nigde nema naznaka ni pomena, ni obeležja da se u ovom gradu u 19. veku proizvodila svila. Ipak svedoka ima a to je drvored belih dudova na putu od Vršca ka Beloj Crkvi u dužini od 15-ak kilometara. Opstali u da bi štitili put od jakih vetrova ali i da podsećaju da se ne zaboravi da je nekada u prošlosti gajenje svilene bube i proizvodnja sirove svile na teritoriji Vršca bila veoma uspešna.
Još jedan podatak vezan za svilu koji sam našla u Gradskom muzeju: ’’Plakati za pozorište štampani su na svili i po tome su bili jedinstveni.’’
Oslikavam tanke niti svile koje su utkane u ešarpu.
Niti utkane u svilenu ešarpu, pojedinačno, nevidljive su. Čine jednu celinu koju doživljavam na svoj način. Svaka tanka nit deo je tog doživljaja.
Kada bih prvo bojila niti i slagala ih na razboj mogla bi napraviti čudesnu sliku prepletenih niti raznih boja. Samo tkanje bilo bi najvažnije u stvaranju.
Kod oslikavanja svilene ešarpe nanošenje boje za svilu je najvažnije. Tako bele niti svile, odnosno niti blago žućkaste boje koja je njihova prirodna boja, upijaju boju koju odaberem.
Kada spustim kapljicu boje na zategnutu svilu – oslikavam prepletene niti i stvaram novi doživljaj. Boja se kreće duž niti.
Kakav doživljaj?
Boje! Kada kupujemo ručno oslikanu svilenu ešarpu biramo boju koju volimo. Da li se nekad pitate zašto volite baš tu boju? Zašto neko voli žutu, drugi plavu, crvenu, zelenu, roze…?
Da li imate odgovor na ovo pitanje?
Kulturna stanica Svilara je deo industrijskog nasleđa koji se odlično uklapa u novu okolinu. Dragocena kao podsetnik na vreme kada je proizvodnja svile bila u velikom usponu u Novom Sadu i uopšte u Vojvodini.
Visoki dimnjak od cigle mi je orijentir i vodič na putu do Kulturne stanice Svilara. Presijava se na blagom septembarskom suncu dok prilazim obnovljenoj zgradi nekadašnje svilare. Nekada se na ovom mestu odmotavale niti sa kokona i proizvodila svila a danas je to mesto za kreativno stvaranje i uživanje u umetnosti.
Objekat u kome se nalazi Kulturna stanica Svilara je jedini od svih objekata kompleksa svilare koja se nalazila na istom mestu koji je sačuvan do danas. Veći deo objekata svilare je sedamdesetih godina porušen a na te delove izgradili su stambene zgrade. Ipak ovaj objekat koji je ostao svedočiće o vremenu kada se u Novom Sadu proizvodila svila.
Kulturna stanica Svilara sa muralom na susednoj zgradi, Novi Sad
Izvorni izgled jedine preostale zgrade svilare je i sačuvan maksimalno a dimnjak u potpunosti. Između njih dozidani su novi niski objekti koji sada zajedno čine jednu celinu. Dimnjak je deo koji daje poseban šarm ovom prostoru jer odmah otkriva da se radi o starom objektu sa bogatom istorijom koji je obnovljen za nove prilike i događaje.
Stari objekti koji su obnovljeni imaju posebnu energiju, imaju priču iza sebe. Svilara isto tako ima priču koja počinje davne 1770. godine. Osnovana je kao depo za skupljanje kokona (svilenih čaura) iz kojih se odmotavala svilena nit.
Bila je to prva svilara u Novom Sadu a smatra se i prvom državnom fabrikom tekstila u Vojvodini. Uvek je bila u vlasništvu države.
U početku u svilari je samo vršeno prikupljanje čaura i odmotavanje svilene niti sa kokona. Nakon desetak godina podignut je magacin i nabavljena vretena i započeto predenje svilene niti. Sa razvojem mašina nabavljena je parna mašina za predenje što je olakšavalo proizvodnju. U toj fazi svila je bila samo delimično obrađena – kao nit. Za dalju obradu izvozila se najviše u Beč.
Prilikom granatiranja Novog Sada sa Petrovaradina 1849. godine svilara je gotovo u potpunosti izgorela. Brzo je na istom mestu izgrađena nova koja je uspešno radila i opstajala godinama.
Između dva svetska rata svilara je radila punim kapacitetom i proizvodila najviše svile od svog nastanka. To je bio period kada se u svilarstvo ulagalo mnogo i proizvodnja svile bila je na svom maksimumu.
Nakon drugog svetskog rata mašine koje su bile nestale tokom rata pronađene su i vraćene i svilara je nastavila proizvodnju. Od 1947. godine svilara je radila pod imenom Vojvođanska industrija svile da bi šezdesetih godina postala deo Novosadskog tekstilnog kombinata u koji je integrisana kompletna novosadska tekstilna industrija. Ovaj kombinat sedamdesetih godina menja ime u Novosadsku industriju tekstila. Proizvodnja svile postaje sve manja da bi na kraju prestala. Nakon toga sledi rušenje dela svilare i gradnja stambenih objekata. Ono što je preostalo od svilare jeste sadašnja Kulturna stanica.
Iako je posleratna vlast želela da ubrza razvoj industrije u zemlji proizvodnja svile nije održana na predratnom nivou kada je tadašnja Jugoslavija bila peta u svetu po proizvodnji svile.
Zašto je došlo do gašenja proizvodnje svile?
Kulturna stanica Svilara, Novi Sad
Kulturna stanica Svilara otvorena je u oktobru 2018. godine. Namenjena je održavanju kulturnih događaja. Nije stalno otvorena nego samo kada se neki događaj predstavlja ili odvija.
Preko puta Kulturne stanice Svilara na zidu zgrade nalazi se oslikan mural posvećen svili koji dopunjuje ambijent. Ističe se kineska poslovica koju je voleo Mika Antić i koji ju je stavio u svoju pesmu ‘’Mogućnosti’’. Velikim slovima ispisano je: ‘’Samo strpljenje i vreme pretvaraju dudovo lišće u svilu’’. Rečenica smiruje akcenat je na strpljenju i vremenu kao čekanju.
Mural posvećen svili
Ovako Mika Antić počinje pesmu ‘’Mogućnosti’’:
‘’Staviš li težak teret na pleća, hodaćeš posrćući celo jutro. Ako ga odbaciš, odlepršaćeš stopalima.
Isto je tako i sa težinom saznavanja.
Gomila prolećnih paukova se grohotom smejala dok je, nošena vetrom, slušala kinesku poslovicu: “Samo strpljenje i vreme pretvaraju dudovo lišće u svilu.”
Pa evo, rekoše oni, mi svakog trena možemo isplesti toliko niti da prekrijemo nebo.
Kako objasniti prolećnim paucima da nije važno plesti i ukrašavati vazduh lepotom svoga tkanja? Važna je upotreba niti.
Još nisam nosio košulju od paukove svile.’’
Pogled na Kulturnu stanicu Svilara
Na spoju novih zgrada Kulturne stanice Svilara sačuvan je, ostao je dimnjak koji dominira i to je deo koji jasno podseća da je tu bila svilara. S obzirom da je ostatak svilare bio totalno urušen i morao biti potpuno obnovljen dimnjak je sačuvao stari duh. Obnovom ostataka zgrade svilare sačuvano je staro i dodato novo koje se uklopilo u nešto što će budućim generacijama ostaviti priču o svilari. Svilara je ostavila svoje niti da se buduće generacije povezuju sa njom.
Detalj inspirisan vrhom ‘’pramca broda norveške kuće’’ pomešan sa kapljicama morske vode (Norveška kuća, Gornji Milanovac). More, talasi, brod, drvo, šuma… Drvene daske kojim su građene lađe vikinga i daske od kojih su građene kuće u Šumadiji simbolizuju prijateljstvo. Drvo ih spaja. Drvo od kojeg su sagrađene povezuje ih međusobno i sa prirodom.
Mali okrugli prozori sa strane i izvan granica simbolizuju posmatranje života iz lične perspektive. Prozori su važni i na brodu i u kući jer otvaraju vidik za sagledavanje prostranstva. Iz broda to je prostranstvo mora a iz kuće prostranstvo zelenila.
Zašto sam se odlučila baš za ovaj detalj?
Znala sam da ću prvo što oslikam inspirisano boravkom u Gornjem Milanovcu biti neki detalj sa Norveške kuće jer mi je ona jaka asocijacija na ovaj grad. Zato što postoji da podseća na nešto što je bilo ali je i simbol prijateljstva dva naroda.
Zašto sam sve pretvorila u apstraktni oblik?
Zato što ova kuća ima široku, univerzalnu poruku. Zato što želim da svu pažnju usmerim u tačku iz koje počinje pogled na prostranstvo, povezanost i prijateljstvo.
Ručno oslikana svilena ešarpa ”Pramac”, detalj
Poruka postojanja ove kuće za mene je apstraktna misao koja je primenjiva uvek i na svakom mestu. Ovako je ja vidim: U svim situacijama u životu čovek može da pomogne drugom u nevolji a svaka pomoć gradi novo prijateljstvo.
(Norvežani koji su i sami bili pod nemačkom okupacijom imali su snage i hrabrosti da pomažu jugoslovenske zarobljenike koji su bili u nemačkim logorima u Norveškoj.)
Kraljevina Jugoslavija je 1930. godine, po proizvodnji svile, bila peta u svetu.
Zašto je onda odmah posle Drugog svetskog rata proizvodnja svile uništena?
Odgovor je uvek složeniji nego što se na prvi pogled čini. Desetak godina posle rata svila se i dalje proizvodila i prodavala na tržištu. Brži industrijski razvoj i napredak bili su razlog odustajanja i propasti proizvodnje svile u Srbiji (tadašnja SFRJ). Industrijski proizvodi su jeftiniji a pronalaskom i brzom proizvodnjom veštačkih sintetičkih materijala proizvodnja svile postala je neisplativa. Bez pomoći države proizvodnja svile nije mogla da opstane. S obzirom da je pomoć izostala, jer je država bila usmerena na razvoj teške industrije, proizvodnja svile doživela je krah. Svilare su zatvorene a oprema je uništena.
Obnavljanje svilare u Pančevu
Svila je nastala u Kini i tajna njene proizvodnje, pod pretnjom smrću, čuvana je oko 2000 godina. To je najduže čuvana tajna u istoriji čovečanstva. U šestom veku, prema legendi, dva monaha doneli su vizantijskom caru Justinijanu seme svilene bube sakriveno u bambusovom štapu. Odatle se gajenje svilene bube i proizvodnja svile preko Balkana proširila na celu Evropu.
Na samom početku svilena buba se gajila u centralnoj i južnoj Srbiji. Na teritoriji današnje Srbije a u nekoliko različitih država koje su se smenjivale, od 18. do sredine 20. veka, proizvodila se veoma kvalitetna svila. Proizvodnja je trajala oko 250 godina. Svila se izvozila u evropske centre trgovine svilom: Lion, Milano, Beč, Cirih…
Beli dud
Lišće belog duda
Gusenice svilene bube hrane se isključivo lišćem belog duda jer njegov sastav omogućava proizvodnju niti. Ne mogu da jedu lišće crnog duda jer je površina lista prekrivena dlačicama koje nisu pogodne za njihovu ishranu.
Beli dud je poreklom iz Kine a na Balkan je stigao zajedno sa svilenim bubama. To je drvo razgranate krošnje koje dostiže visinu od 20 metara. Listovi su jajastog oblika sa dugom peteljkom a plodovi sitni i slatki.
U vreme kada se počela gajiti svilena buba počelo je intenzivno sađenje belog duda. Dud se sadi u Vojvodini, centralnoj Srbiji i Makedoniji. Banat je bio prostor na kome se veoma uspešno gajila svilena buba. Bilo je posađeno na hiljade stabala duda. U mnogim mestima formirane su dudare koje su bile rasadnici dudova. Beli dudovi sade se pored puta kao drvoredi koji istovremeno štite od jakih vetrova.
Svilara na Tamišu i oslikana svila zajedno
Stručnjaci su izdvojili tri perioda u koja se može smestiti razvoj, proizvodnja i prestanak proizvodnje svile na teritoriji današnje Srbije.
Prvi period: 1733 – 1914
Ovo je period u kome se od početne proizvodnje u domaćinstvima preko razvoja industrijske proizvodnje stiglo do podizanja nekoliko svilara. U početku svila se proizvodila i prerađivala u malim količinama isključivo u domaćinstvima. Sledi industrijska proizvodnja i već 1769. godine počelo je organizovan otkup i odmotavanje čaura svilene bube (kokona).
Od tada stanovništvo se više bavi uzgojem svilene bube jer imaju gde prodati svoj proizvod. Razvoj je doveo do gradnje moderne svilare u Pančevu 1900. godine. Ovo je period kada su države koje su tada postojale podsticale i pomagale gajenje svilene bube i proizvodnju svile.
Drugi period: 1918 –1940
Period između dva svetska rata bio je najintenzivniji i najuspešniji u uzgoju svilene bube i proizvodnji svile.
U tadašnjoj državi, Kraljevini Jugoslaviji, mnogo se ulagalo u gajenje svilene bube sa razlogom, da se pojača proizvodnja svile. Donesen je Zakon o povlastici svilarskom društvu iz Beograda sa filijalom u Lapovu. Na ovaj način država je unapredila svilarstvo a najbolji rezultat dala je akcija besplatnog deljenja jajašaca svilene bube.
Podsticana je sadnja belih dudova pored puta i na slobodnom prostoru na periferiji naselja radi proizvodnju lišća koje jedu gusenice svilene bube. Branje lišća radi hranjenja svilenih buba bila je dozvoljena i besplatna. S obzirom da se gajenjem svilene bube bavilo stanovništvo koje je bilo siromašno mnogo im je značilo što je seme svilene bube deljeno besplatno.
Verovatno je ovo ključni činilac koji je omogućio najveći uspon svilarstva i 1930. godine Kraljevina Srbija bila je peta u svetu po proizvodnji svile. Tri svilare odmotavale su kokone u Pančevu, Novom Sadu i Novom Kneževcu.
Treći period: 1945 – 1967
Iako su posle rata napravljeni planovi za održavanje i dalji razvoj proizvodnje svile oni nisu sprovedeni u delo. U posleratnom periodu se postepeno prelazilo na razvoj teške industrije proizvodnja prirodnih materijala a time i svile postala je manje važna. Sledi pojava jeftinijih sintetičkih materijala i njihova brža, lakša i jeftinija proizvodnja.
Pogoni koji su proizvodili svilu spajaju se sa novim tekstilnim firmama i u njihovoj celokupnoj proizvodnji svila postaje zanemarljiva.
Razlozi koji su doveli do propasti proizvodnje svile:
- jeftinija i brža proizvodnja sintetičkih materijala koji postaju dostupni većem broju ljudi,
- opadanje interesovanja stanovništva da se bave ovom proizvodnjom,
- pojava bolesti koja je napadala dudove,
- masovno sečenje stabala duda.
Kina je i danas najveći proizvođač svile u svetu. Nekoliko desetina miliona porodica gaji svilenu bubu i obezbeđuje kokone za proizvodnju svile. Oni čuvaju tradiciji kao što su čuvali tajnu proizvodnje svile na samom početku.
Tamiš treperi na blagom jutarnjem povetarcu kao niti svile koje su se nekada proizvodile u svilari.
Koračam pored reke, upijam prve sunčeve zrake i slušam zvuke lišća mladih breza. Oduševljena sam koliko ih ima posađenih između ulice i šetališta. Nakon nekoliko minuta hoda vidim svilaru u daljini. Svilara je blizu reke i kako joj se više približavam kao da čujem njihov šapat. Šapat reke i svilare. Mnogo godina su zajedno tu jedna pored druge i povezane su nitima iz prošlosti.
Reka Tamiš, Pancevo
Svilara u daljini, boje Tamiša, blago treperenje vode i lišća breza – ovaj doživljaj bio je inspiracija za oslikavanje svilene ešarpe ’’Šapat Tamiša’’. Ešarpa je od svile Ponge 5, dimenzija 28x114cm i ručno oslikana Marabu bojama za svilu.
”Šapat-Tamiša”_ručno oslikana svilena ešarpa_detalj