Raška škola arhitekture
Manastir Mileševa pripada raškoj školi gradnje. Svi građevinski radovi trajali su samo dve godine, završeni su 1219. i ta godina je uzeta kao godina izgradnje manastira. Oslikana je nekoliko godina kasnije.
Raški stil gradnje crkava je domaći stil koji je preuzeo primat za vreme vladavine dinastije Nemanjić. Karakteristike raške škole su: kupola, izduženost osnove crkve koja je najčešće naglašavana naknadno dozidanim pripratama, raskošno oslikavanje unutrašnjosti crkava…
U Mileševi nema ukrasa iznad vrata i prozora, nema rozeta koje se često nalaze na fasadama manastirskih crkava. Spoljašnjost crkve jednostavno je ukrašena i to joj daje mističnost i moć.
Ktitor manastira je kralj Vladislav Nemanjić (vladao od 1234 do 1243), sin Stefana Prvovenčanog, koji u vreme gradnje nije bio kralj (krunisan je tek 1234. godine). Nakon smrti sahranjen je u manastirskoj crkvi.
Dozidao je pripratu 1235.godine i u nju je sledeće godine, iz Bugarske, preneo mošti Svetog Save. Na istom mestu danas se može videti kovčeg (obnovljen 2003) u kom se nalazilo telo svetitelja.
Tokom vekova manastir je sedam puta bio razaran, pljačkan i paljen od strane Turaka. Godinama je bio prazan i zapušten, jedno vreme bio je i bez kupole. Svaki put je iznova obnavljan, tako su sačuvane dragocene freske u crkvi. Godine 1863. obnovljen je kao što danas izgleda.
Manastir je proglašen za Spomenik kulture od izuzetnog značaja. Još u srednjem veku pominjao se sa poštovanjem jer je u hijerarhiji manastira u Srbiji bio na drugom mestu, posle Studenice. Njegovo postojanje i raskošno zidno slikarstvo značajni su i danas.
Bela, žućkasto-bela fasada manastira pod jakim sunčevim zracima blješti, tako me je dočekala Mileševa, tako što se pokazala u punom sjaju. Posmatram je, prvi pogled na nju je presijavanje beline na prepodnevnom suncu koje širi toplinu. Znala sam da je drugačija od ostalih manastira, zato sam tu, da vidim freske koje čuva i da dodirnem deo duhovnosti koji u sebi nosi i širi vekovima.
Freske u manastiru Mileševa
Iščekujem susret sa Belim anđelom, freskom koja je najlepša… Zanima me kakva je energija oko nje, i uopšte u manastiru.. Kakav je osećaj stajati pored freske i posmatrati je?
U svaki manastir odlazim sa velikim poštovanjem prema svecima koji su vezani za manastir, prema ktitorima koji su izdvojili novac za gradnju, prema svim onim koji su učestvovali u gradnji, prema onima koji su bojama i svojim darom oslikali manastir, prema monasima i monahinjama koji žive u manastiru i održavaju ga. Poštujem pravila zabrane fotografisanja unutar crkve.
Velika lepota nalazi se u unutrašnjosti crkve, freske iz srednjeg veka predstavljaju osnov duhovnosti celog naroda. Zidno slikarstvo manastira Mileševa najbolje je u srednjem veku. Freske su oslikane tako da mogu zasebno da stoje i da se tumače iako su šire posmatrano deo neke veće kompozicije.
U manastiru se nalaze tri remek dela slikarstva trinaestog veka u Srbiji, tri freske:
- ‘’Beli anđeo’’,
- ‘’Bogorodica iz Blagovesti’’ i
- ‘’Ktitorska kompozicija sa portretom kralja Vladislava’’.
Freska ‘’Beli anđeo’’
Posebna freska ’’Beli anđeo’’, potpuno je očuvana, izuzetne lepote i izrade… Belina isijava ispod krila anđela i širi se kroz crkvu. Freska je deo kompozicije ‘’Mirosnice na Hristovom grobu’’. Predstavlja arhanđela Gavrila koji prstom pokazuje na prazan grob Isusa Hrista. Videti ovu fresku uživo na mestu na koje ju je smestio slikar pre 800 godina velika je privilegija.
Freska ‘’Beli anđeo’’ predstavlja simbol srednjovekovnog freskoslikarstva i njegovog trajanja. Autor freske je nepoznat. Svako ko je vidi postavlja pitanje ‘’kako su se boje tako jasno sačuvale’’? U 16. veku neko je malterom prekrio originalne freske u manastiru, verovatno da Turci ne bi spalili manastir. Tako je freska bila zaštićena vekovima.
Sredinom 20. veka, tokom restauracije crkve i analizom kvaliteta fresaka, otkriveno je da se u jednom delu zida crkve ispod postojećih fresaka nalazi još jedan sloj. Skidanjem gornjih fresaka pored ostalih otkriven je ’’Beli anđeo’’.
Bez daljih pitanja jasno je da freska postoji. Posmatram je i pokušavam da proniknem u poruku koju donosi. Iz svakog ugla iz kog je pogledam anđeo me gleda u oči kao da se meni obraća, taj blagi ali prodorni pogled je energija freske. To je naš susret sa energijom u manastiru Mileševa.
Freska ‘’Bogorodica iz Blagovesti’’
Freska Bogorodice sa preslicom i vretenom u ruci (izvorni naziv ’’Freska Blagovesti’’) je totalno neobična. Na njoj je Bogorodica predstavljena je sa vretenom u ruci, kako radi. Ova predstava je veoma važna jer postoje samo tri freske u svetu na kojima Bogorodica predstavljena u toku obavljanja određenih poslova.
Ktitorska kompozicija
Jedna od fresaka posvećena je ktitoru manastira kralju Vladislavu Nemanjić sinu Stefana Prvovenčanog koji je crkvu izgradio kao svoju zadužbinu u kojoj je i sahranjen. Pored njega predstavljeni su i ostali vladari iz porodice Nemanjić: Stefan Nemanja, Stefan Prvovenčani, Sveti Sava i Radoslav Nemanjić.
Ko su umetnici koji su freskopisali manastir? Pretpostavka je da su prvi bili iz Soluna i da ih je Sveti Sava doveo. Nisu poznati ni koji su freskopisci koji su kasnije uradili izuzetne freske. Ne postoje sigurni podaci ni o umetnicima koji su u kasnijem periodu oslikavali crkvu u manastiru Mileševa ali svi su ostavili veličanstvena dela.
Freska ‘’Sveti Sava’’
Pored ovih izuzetnih fresaka u crkvi se nalazi i freska koja važi za najznačajniju za istoriju Srbije jer je na njoj najvernije prikazan lik Svetog Save. Freska u Mileševi je original sve ostale su rađene prema njoj.
Fotografije Svetog Save koje se nalaze u svim udžbenicima su sa ove freske jer ona je najvernija predstava njegovog lika. Pretpostavlja se da je nastala tako što je Sveti Sava poziro za slikanje. Freska je veoma dobro očuvana.
Mošti Svetog Save prenete su u pripratu crkve manastira Mileševa 1236. godine, u manastiru su bile do 1594. kada su ih Turci preneli u Beograd i spalili na Vračaru. Okupljanje naroda u velikom broju oko moštiju svetitelja bio je razlog ovog čina jer su se Turci plašili jedinstva naroda. U periodu kada su se mošti svetitelja nalazile u Mileševi u narodu je nazivana ‘’manastir Svetog Save’’.
Leva šaka je jedini ostatak moštiju svetitelja, izložena je u manastirskoj crkvi.
Riznica manastira Mileševa
Štap Svetog Save čuva se u manastirskoj riznici, žezlo (štap) je Sveti Sava dobio od vaseljenskog patrijarha 1219. godine, kao znak samostalnosti Srpske pravoslavne crkve.
U riznici se pored štapa nalazi niz predmeta koji imaju veliku kulturni i istorijski značaj. To su razni crkveni predmeti, crkvene odore bogato ukrašene vezom, Cetinjski Oktoih (knjiga iz 1493. godine koja je najstarija južnoslovenska štampana knjiga) i niz drugih unikatnih primeraka značajnih crkvenih knjiga, zanimljiva i retka ikona tamnopute Bogorodice…
Mileševska štamparija (1544-1557)
U manastiru, u 16. veku, radila je štamparija koja je kupljena je u Veneciji. Do tada su monasi ručno prepisivali crkvene knjige. Tajno je smeštena u prilagođen prostor pod plafonom priprate.
U Mileševskoj štampariji odštampane su tri knjige: ’’Psaltir’’ (prva štampana knjiga), druga je ’’Molitvenik’’ i treća je takođe ’’Psaltir’’ ali štampana kasnije a razlikuje se od prvog po velikom broju štampanih ornamenata. Povezivanje knjiga obavljali su monasi u manastiru koji su već imali iskustvo u povezivanju ručno prepisivanih knjiga.
Danas u manastiru nema nijedne sačuvane knjige koja je štampana u njegovoj štampariji. Nekoliko sačuvanih primeraka knjiga nalaze se u Narodnoj biblioteci Srbije, arhivu Srpske akademije nauke i umetnosti i drugim značajnim kulturnim institucijama. Postojanje štamparije u srednjem veku bilo je veoma značajno za kulturu naroda.
Staro stablo klena
Bela Mileševa presijava se na suncu, ističe lepo uređeno dvorište sa konacima i riznicom. Pored crkve nalazi se ostatak debelog drveta. Staro stablo klena i dalje stoji u porti.
Kako je manastir bio napušten jedno drvo klena bilo je izraslo unutar zidova crkve. Prilikom obnove manastira 1863. godine monasi su izvadili klen i presadili pored crkve, tu je stablo ostalo do danas, iako više nema svojih grana ni zelenila. Zelenilo mu daje bršljan koji prekriva deblo na dnu i saksije puzavica okačene na male ostatke grana.
Reka Mileševka
Tik do zida manastirske ograde protiče reka Mileševka. Na njoj je iznad zidina manastira izgrađen drveni most koji predstavlja rekonstrukciju srednjovekovnog mosta koji je tu postojao. Obnovljen je 1999. godine.
Obraćam pažnju na reku, njeno žuborenje je veoma važno, zvuk vode koja se uz svoju melodiju kreće tu blizu manastira, utiče opuštajuće. Lepo uređena porta priprema nas da u manastir uđemo opušteni i spremni da se povežemo sa njegovom energijom, da je osetimo, da primetimo ili shvatimo da i mi kao ljudska bića imamo veliki energetski potencijal. Potražimo sreću unutar nas jer ona je u nama, opustimo se i dozvolimo energiji da izađe na površinu, da nam obogati život.
Reka Mileševka duga je oko 20 km a na tom toku uspela je da izradi 10 km dug kanjon sa izuzetno visokim liticama na pojedinim mestima. Izvire na planini Jadovnik a uliva se u Lim u Prijepolju.
Šta reći na kraju...
Pokretač za odlazak u izabrani manastir je naša unutrašnja energija koja je u određenom trenutku dovoljno jaka da nas podstakne da odemo na duhovno jaka energetska mesta da je dopunimo i ojačamo.
Snaga čoveka je u njegovoj duhovnoj energiji. Danas je veliki atak na nju, preteranom stimulacijom običnih doživljaja (hrana, piće, droga, pretrpanost informacijama i stres) ta energija se slabi. Svesno moramo da se borimo da je obnovimo jer samo tako ćemo biti jaki. Tada ćemo moći sami mnogo više da rasuđujemo o svemu i preusmerimo novac za odlazak na mesta na kojima ćemo obnoviti našu energiju, ojačati zdravlje…
Planina, more ili duhovno putovanje kako u tom trenutku želimo i osećamo da treba da idemo. Treba da vratimo izgubljenu sigurnost da slušamo sebe, osluškujemo telo šta mu treba i obnavljamo unutrašnju energiju.
Danas je moj odlazak u manastir Mileševu upravo to. Na Zlatiboru dugim šetnjama obnavljam fizičku snagu a odlaskom do manastira obnavljam duhovnu snagu, povezujem se sa svojim bićem na dubljem nivou. Potrebno mi je to povezivanje, potreban mi je taj susret sa građevinom koja je stara više od 800 godina. Poštovanje prema svima koji su je sagradili i ostavili potomcima.
