Zgrade raskošne arhitekture i boja koje su izgrađene tokom XIX veka predstavljaju najupečatljiviji doživljaj Sombora, dodatno to je grad bogatog kulturnog nasleđa, grad umetnosti i poznatih umetnika koji su stvarali u njemu.
Županija – slika “Bitka kod Sente”
Jedna od najupečatljivijih zgrada je zgrada Županije nekadašnji franjevački samostan danas je spomenik kulture od izuzetnog značaja i jedna od najlepših zgrada u Bačkoj. Nalazi se u najvećem parku u Somboru, to je zgrada raskošne arhitekture (nekada je bila zgrada mesne uprave Bačko – Bodroške županije habzburške kraljevine Ugarske).
Davne 1882. godine zgrada je dobila izgled koji vidimo i danas. Krov odmah privlači pažnju: velike vaze trepere na vrhu i kupola koja liči na kupolu crkve Santa Marija de la Salute u Veneciji koja dodatno asocira na pesnika Lazu Kostića i njegovu čuvenu pesmu.
Danas je u zgradi smeštena Skupština opštine poznata po svečanoj Sali u kojoj se nalazi najveća slika u Srbiji (7×4 metra) ‘’Bitka kod Sente’’ (isti rekord je držala i u bivšoj SFRJ). Autor slike je umetnik Ferenc Ajzenhut (mađarski slikar nemačkog porekla – rođen u Bačkoj Palanci).
U Svečanu salu Županije postavljena je 1898. godine kada je obeleženo 200 godina od bitke kod Sente. Zašto je izabrana baš ta tematika, bitka? Bitka je bila 11. septembra 1697. godine kod Sente i imala je veliki istorijski značaj za grad. U bici je učestvovalo oko 500 građana Sombora na strani Austrijanaca, austrijska vojska je potukla Turke koji su napustili položaje i povukli se sa teritorije Sombora.
Autor je na slici prikazao Eugena Savojskog na belom konju (bio je austrijski princ) i austrijske vojnike koji u žaru borbi prelaze utvrđenja turske vojske, crni konj na leđima nosi grofa Palfina dok je suprotnost njima zarobljeni turski paša.
Preparandija – zgrada nekadašnje Učiteljske škole
Od 1816. godine u Somboru se nalazila prva srpska škola za učitelje. Prvo je osnovana u Sentandreji 1812. godine. Godine 1993. osnovan je Pedagoški fakultet koji je nastavio delatnost ove škole. Kada se u Somboru pojavio građanski stalež otvorene su i škole. Poznati koji su završili Preparandiju su: velika književnica Isidora Sekulić, Jovan Dučić, Josif Marinković, Petar Konjović…
Izgradnju zgrade Preparandije finansirao je patrijarh Georgije Branković, u jednom periodu bio je upravnik ove škole i somborski prota. Gradnja je završena 1895. godine, u zgradi su učuli samo muškarci. (Od 2016. godine zgrada je u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve.) Gde su učile devojke?
U školskoj godini 1871/72 u somborskoj Preparandiji mogle su se školovati i devojke, tada se nastava održavala u staroj zgradi koja se nalazila u porti Svetođurđevske crkve.
Znamenite građevine u Somboru
Pored ove dve zgrade upečatljive lepote i istorijske vrednosti u Somboru postoji još niz znamenitih građevina. Neke od njih su:
Gradska kuća – Prilikom osnivanja bio je to Magistrat zgrada u kojoj je bile smeštene kancelarije za upravnu i izvršnu vlast. Izgrađena u 18. veku, danas predstavlja spomenik kulture od velikog značaja i simbol grada. U zgradi se nalaze u prizemlju nalaze lokali a na spratu kancelarije za poslovanje firmi i organizacija.
Srpska čitaonica ‘’Laza Kostić’’ – Srpsku čitaonicu osnovalo je 72 najučenijih i najuglednijih Srba iz Sombora 1845. godine. Oni su 1882. godine izgradili zgradu i dobili dozvolu da na nju postave natpis na ćirilici (ostao je na zgradi sve do 1957. godine). Danas nosi naziv Srpska čitaonica ”Laza Kostić”.
Od 1897. godine pesnik Laza Kostić bio je član čitaonice i njen predsednik devet godina. Pesnik je živeo u ovom gradu oko 15 godina, kada se oženio Julijanom Palanački doselio se u Sombor i u njemu ostao do kraja života.
Grašalkovićeva palata – izgrađena je sredinom 18. veka i tada je bila najmodernija zgrada u gradu u njoj se danas nalazi Gradski muzej, Krušperova kuća u kojoj je Istorijski arhiv “Sombor”, Kronić-palata zanimljive arhitekture…
Istorija grada
Istorijski podaci govore da se naselje na teritoriji današnjeg Sombora formiralo u 14. veku za koje se vezuje vlastelinska porodica Cobor. Velika prekretnica u prošlosti za današnji grad Sombor bila je 1541. godina kada su Turci osvojili tadašnje naselje. Pod njihovom vlašću grad je bio 146 godina sve do 1687. godine.
Nakon njihovog odlaska na teritoriju Sombora doselili su se Bunjevci i Srbi koji su uglavnom bili ratnici. Osnovali su jedinice milicije koje su učestvovale u dve važne bitke Austrije protiv Turske. Bitka kod Slankamena bila je 1691. a kod Sente 1697. godine. Zahvaljujući učešću u tim bitkama Sombor je dobio status vojničkog mesta što mu je omogućavalo određene privilegije za stanovništvo.
Godine 1749. Marija Terezija potpisala je povelju i Sombor je postao slobodan i kraljevski grad. Za taj status plaćena je visoka cena u novcu. Od tada krenuo je ubrzani razvoj ovog grada. Stalni napredak je trajao sve do početka 20. veka. Nakon Prvog svetskog rata Sombor postaje deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
U Somboru su stvarali veliki umetnici koji su ostavili mnogo dela. Pisci koji su živelu u Somboru su: Laza Kostić, Veljko Petrović i Ernest Bošnjak (osnivač jugoslovenske kinematografije). Imaju svoje statue u gradu.
Književnica Isidora Sekulić završila je Srpsku učiteljsku školu u Somboru 1894. godine. Ispred Pedagoškog fakulteta 2000. godine postavljena je njena bista (rad vajarke Drinke Radovanović).
Sunčani sat – “Jedan ti je od ovih poslednji”
Sunčani sat u Somboru na kome je autor sugrađanima poručio: “Jedan ti je od ovih poslednji” na srpskom i mađarskom jeziku. Šala ili ozbiljna poruka sugrađanima da paze kako troše svoje vreme. Možda je autor hteo da kaže da kao ljudi imamo ograničeno vreme na raspolaganju i da smo prolazni. Bez obzira na poruku sat me asocira na sadašnjost, još više na budućnost i kraj koji nije vidljiv.
Pogled na sat i pomalo jezive reči mogu biti samo podstrek da se više posvetimo obavljanju zadataka i poslova koje imamo, da pazimo kako trošimo vreme.
Sat je postavljen i oslikan na zgradu Župnog dvora (Plebanija) 1850. godine, i dalje postoji i radi, skoro 170 godina nakon postavljanja. Danas se na zidu nalazi replika i originalni metalni pokazivač satnice.
Jovan Čokor, astronom amater i profesor u Srpskoj učiteljskoj školi projektovao je ovaj časovnik. Brojevi časovnika, natpis o prolaznosti, slika petla, lobanje i anđela nalazi se na zidu dvora. Originalna slika preneta je pre nekoloko godina u Gradski muzej da se sačuva od propadanja.
Muzeje i galerije
Gradski muzej Sombor je ustanova kulture od izuzetnog značaja. Stalna postavka broji 40.000 eksponata koji se nalaze u pet odeljenja (etnologija, umetnost, istorija, arheologija i numizmatika). Kao upravnik Gradskog muzeja slikar Milan Konjović je 1961. godine pokrenuo organizovanje godišnjih izložbi “Likovne jeseni”.
Deo prostora u muzeju posvećen je pesniku Lazi Kostiću, u njemu su smeštene stvari koje je koristio pesnik: pisaći sto, salonska garnitura, tapiserije, umetničke slike…
Galerija ‘’Milan Konjović’’ je legat velikog slikara iz Sombora. Milan Konjović (1898 – 1993), jedan od najvećih i najuticajnijih srpskih slikara u 20. veku sa više od šest hiljada urađenih umetničkih dela. Dela umetnika razvrstana su u sedam faza od rane faze koja je krenula za vreme školovanja u Evropi preko plave, crvene, sive, kolorističke, asocijativne do Vizantijske faze kojom je umetnik zatvorio svoj krug stvaralaštva. Boja, eksplozija boja karakteristična je za njegove radove.
Raskošne krošnje bođoša
Sombor je poznat i kao grad prepun zelenila i posebno po drvetu bođoš čije su prve sadnice posađene početkom XX veka donesene su iz doline Misisipija (SAD).
Bođoš je drvo koje nije bilo poznato na ovom području, potiče iz porodice brestova sa hrapavim i mesnatim listom i posebnim bobicama. Kasnije su posađene sadnice evropskog bođoša koji se malo razlikuje od američkog po tome što je hrapavost lista manje izraženija.
Drvoredi bođoša prepoznatljivi su u Somboru. Pitanje je: Zašto je izabran bođoš da bude posađen u prvoj velikoj akciji ozelenjavanja grada početkom dvadesetog veka? Zato što bođoš ne iziskuje neko posebno zemljište, raste uz malo nege i izraste u drvo sa velikom krošnjom čije lišće upija buku, gasove i prašinu. U Somboru se beleži 18.000 stabala u drvoredima od kojih je oko 7.500 bođoša.